HET BREVIER VAN
GERAARDSBERGEN

De twee volgende volumes, waarin de hand van de Meester van Gerard Brilis prominent aanwezig is, tellen aanzienlijk meer afbeeldingen. Terwijl volume 1 slechts vier pagina’s met miniaturen bevat, stijgt het aantal tot drieëndertig in volume 4. Ook het totale aantal afbeeldingen vergroot explosief, aangezien de verluchter op sommige pagina’s medaillons in de marge plaatste, die bijkomende episodes illustreren. In volume 3 is er zo slechts één pagina, in volume 4 zijn het er veertien.

De scènes zijn vaak ontleend aan de Bijbel. Zo begint het psalter, in volume 3, met een gehistorieerde initiaal met koning David, de veronderstelde auteur van de psalmen, die in gebed voor Jahweh knielt. In de marge illustreren medaillons andere opmerkelijke scènes uit zijn leven: zijn overwinning op de reus Goliath, wiens hoofd hij fier laat zien, zijn zege op de Filistijnen en een minder bekende episode, waarin drie dappere soldaten hem in volle oorlog water brengen uit een waterput in Bethlehem.

Een groot deel van de gebeden van het Brevier is gewijd aan heiligen, van wie de naamdagen in de loop van het jaar gevierd worden. Om hun leven te illustreren, inspireerde de miniaturist zich op de befaamde Gouden legende van de dominicaan Jacobus de Voragine, de populairste bundel heiligenlevens in de middeleeuwen. Een van de belangrijkste heiligen die in Geraardsbergen werd vereerd, was Benedictus van Nursia, de stichter van de benedictijnenorde. Hij kreeg een volledige prachtig verluchte pagina. In een kleine initiaal is hij te zien in het zwarte habijt van de orde (de benedictijnen worden ook de ‘zwarte monniken’ genoemd). Hij heeft een abtsstaf als attribuut en is verdiept in een boek, teken van zijn wijsheid.

In de marge zijn drie episodes uit zijn leven afgebeeld: zijn ontmoeting met een delegatie van de monniken van Vicovaro, die hem komen vragen om hun klooster te leiden, het mirakel van de vergiftigde beker, zijn doodsstrijd en overlijden. Het verhaal van de gifbeker is ongetwijfeld het meest pittoreske: wanneer de monniken van Vicovaro beseffen dat Benedictus onverzettelijk is op het vlak van discipline, besluiten ze hem te doden door gif in zijn wijn te mengen. Maar vooraleer hij drinkt, zegent de heilige abt zijn beker met een kruisteken – dat is de scène die hier is afgebeeld. De beker spat meteen in duizend stukken uiteen. Het mirakel is voorgesteld in een burgerlijk interieur, van het soort dat veelvuldig voorkomt in Vlaamse schilderijen uit de vijftiende eeuw.

De marge ter hoogte van de initiaal bevat een medaillon met de profeet Bileam op een ezel, op het moment dat hij door een engel wordt tegengehouden. Wat is hier het verband met de geboorte van de Heilige Maagd? Om dat te snappen, moeten we teruggrijpen naar een profetie van Bileam in de Bijbel: ‘Wat ik zie is niet in het heden, wat ik waarneem is niet nabij. Een ster komt op uit Jakob, een scepter uit Israël.’ In de middeleeuwen werd dit visioen geïnterpreteerd als een aankondiging van de geboorte van Maria, die in de profetie als een ster en een scepter wordt aangeduid.

Vreemd genoeg heeft de verluchter de ster, die normaal bij de episode van Bileam hoort, weggelaten. De scepter – virga in het Latijn – werd door de theologen al heel vroeg geassocieerd met Virgo, de Maagd. Onderaan op de pagina staat nog een andere scène uit het Oude Testament afgebeeld, het visioen van Ezechiël. De slapende profeet ziet in een droom een gesloten deur waar niemand meer doorheen zal komen, ‘want de Heer, de God van Israël, is erdoor naar binnen gegaan’. Dit is de perfecte verbeelding van de maagdelijkheid van Maria, ‘poort van de hemel’, waar alleen de Heer is doorheen gegaan en die daarna meteen weer op slot ging.

Twee pagina’s van het vierde volume zijn volledig gewijd aan het leven en de legende van de heilige Adrianus van Nicomedia, patroonheilige van de Abdij van Geraardsbergen. Het gebed van de passie van Adrianus opent met een mooie voorstelling van de heilige, aanbeden door abt Nicaise de Frasne. De heilige is voorgesteld als officier met wapenrusting en helm. In de ene hand houdt hij een zwaard en in de andere een aambeeld, dat herinnert aan zijn marteldood. Met zijn voeten vertrapt hij een leeuw, een van zijn traditionele attributen.

Twee pagina’s van het vierde volume zijn volledig gewijd aan het leven en de legende van de heilige Adrianus van Nicomedia, patroonheilige van de Abdij van Geraardsbergen.

De medaillons illustreren scènes uit de Gouden legende: Adrianus, officier van het keizerlijke leger, heeft partij gekozen voor een groep vervolgde christenen. Hij verschijnt samen met hen voor de keizer. In een tweede medaillon worden de martelaren gegeseld, Adrianus voorop. Deze twee scènes evoceren natuurlijk ook de passie bij uitstek, met name die van Christus. In het derde medaillon is een van de martelingen van Adrianus te zien: een soldaat hakt hem een hand af, die vroom wordt opgevangen door zijn echtgenote, de heilige Natalia.

De gehistorieerde initiaal is een echte momentopname. Op de achtergrond worden de relieken van Adrianus gepresenteerd door een priester, een zekere Eubaldus, die ze probeert te verkopen aan de abdij. De heilige resten zitten in een kostbare tas die op een tafel ligt. De transactie verloopt in religieuze stilte, maar die wordt plots verstoord door een man met een uitzinnig gelaat. Hij komt aangestormd en schreeuwt luid dat de relieken slechts ‘de droge en onbruikbare botten’ van een man zijn. Links heeft een in een blauw gewaad geklede notabele de indringer aan de armen vastgegrepen en hij leidt hem krachtdadig weg. De godslasteraar wordt onmiddellijk gestraft. Door waanzin getroffen, sterft de man ter plekke. Maar hij is rijk en zijn familie slaagt erin om hem in de abdijkerk te laten begraven. Op het eerste medaillon, onderaan, is te zien wat er ’s nachts met hem gebeurt: duivels vernielen zijn graf en nemen zijn lichaam mee naar de hel.

Tot slot willen we er de aandacht op vestigen dat het manuscript zijn reputatie ook te danken heeft aan de schitterende met pen getekende margeversieringen in de eerste drie volumes. Ze zijn het werk van verschillende makers. Een van hen zou de scribent kunnen zijn, een andere een van de verluchters, de Meester van het Brevier van Geraardsbergen. De motieven van deze tekeningen zijn heel divers: echte of fantasiedieren, hybridische wezens, scènes van de omgekeerde wereld – met zelfs tweemaal de figuur van Reinaert de vos – en menselijke figuren uit alle lagen van de bevolking, van herder tot monnik, over pelgrim, ridder en hoveling. Sommige tekeningen zijn geïnspireerd op Bijbelverhalen, andere ontleend aan de folklore of volksverhalen. Het is een waar genoegen om het Brevier te doorbladeren op zoek naar deze erg spontaan geschetste tekeningen. Ze duiken onverwacht op, zijn een amusante verrassing en zorgen voor een aangenaam moment van ontspanning.