HET BREVIER VAN
GERAARDSBERGEN

Het gebouw, in dertiende-eeuwse stijl ontworpen door architect Jean-Baptiste de Bethune (1821–1894), werd gefinancierd door de industriëlenfamilie Desclée. Een eerste verwezenlijking van de abdij was de oprichting van een abdijschool, kort daarna gevolgd door een op middeleeuwse leest geschoeide school voor kunstambachten. Net als bij hun voorgangers vertrok een aantal monniken van Maredsous als missionaris naar Brazilië en Congo. De abdij wilde ook aanknopen bij de intellectuele arbeid van de monniken van de befaamde Franse congregatie van Saint-Maur, richtte daartoe een bibliotheek op en stelde een groep monniken aan als onderzoekers.

Dom Columba Marmion (1858–1923), de derde abt, was een productief auteur van spirituele werken. Maredsous richtte op zijn beurt andere kloosters op of hielp bij de stichting ervan: de abdij van Olinda in Brazilië (1884), Sant’Anselmo in Rome (1890), Zevenkerken in Brugge en Keizersberg in Leuven (1899), Glenstal Abbey in Ierland (1927), de kloosters van Gihindamuyaga in Rwanda (1958) en Quévy in België (1969).

Na de Tweede Wereldoorlog kwam in Maredsous het toerisme op gang en de abdij lanceerde een eigen bier en eigen kaas, waarvan de verkoop vandaag de belangrijkste bron van inkomsten vormt voor de gemeenschap, bestaande uit een dertigtal monniken. Ze stelt ook talrijke mensen uit de streek tewerk. Elk jaar bezoeken meer dan een half miljoen mensen de abdij, wat haar tot een van de drukst bezochte plaatsen van Wallonië maakt.

De boeken afkomstig uit de abdij van Beuron vormden de basis, die werd aangevuld met aangekochte of geschonken bibliotheken, onder meer die van het Engels Seminarie van Brugge en fondsen van voormalige benedictijner abdijen zoals die van Saint-Hubert. De bibliotheek van Maredsous wil de monniken vooral studie- en werkinstrumenten aanreiken in drie specifieke domeinen. Eerst en vooral de liturgie: de godsdienstoefening zet de monniken ertoe aan om de liturgie te bestuderen en ze toegankelijk te maken voor de gelovigen. Een tweede onderzoeksterrein is de Bijbel. In 1950 verscheen de Franstalige Bible de Maredsous, die vandaag in meerdere talen gepubliceerd wordt. Het derde domein is geschiedenis en patristiek (studie van de geschriften van de kerkvaders uit de eerste eeuwen), die door verscheidene monniken worden bestudeerd. De resultaten van al deze studies en die van onderzoekers uit de hele wereld worden gepubliceerd in La Revue bénédictine.

Die laatste werden in 1912 geschonken door graaf Paul de Hemptinne (1851–1923), die nauwe banden had met Maredsous. Zijn broer Hildebrand (1849–1913) was tot in 1909 de tweede abt van het klooster en twee van zijn zonen werden er monnik – dom Pie, overleden in 1907, en dom Jean, toekomstig bisschop van Lubumbashi. Zijn zus was abdis van Maredret. Het was op vraag van de monnik- historicus dom Ursmer Berlière (1861–1932) dat Paul de Hemptinne deze precieuze handschriften aan de abdij schonk – ze waren immers afkomstig van een benedictijner klooster.

Heel waarschijnlijk had de familie Hemptinne de manuscripten gekocht op de openbare veiling van 11 en 12 december 1866 van de bibliotheek van Charles Welvaert (1797–1866), pastoor in Gentbrugge. Welvaert was een prominent bibliofiel, die de meest prestigieuze boekveilingen frequenteerde en zelf de bibliotheek geërfd had van zijn broer Christophorus Bernardus Welvaert (1783–1864), die priester en decaan in Ieper was. Op pagina 13 vermeldt de verkoopcatalogus negen manuscripten afkomstig uit de Sint-Adriaansabdij van Geraardsbergen, waarvan lot 14 als volgt beschreven is: ‘Breviarum Manuscriptum, anno 1200. 4 beaux vol. in-fol. demi-rel. maroq. rouge. Manuscrit sur parchemin avec plusieurs miniatures et majuscules coloriées et rehaussées d’or’ (4 mooie volumes in folio, halflederen boekband in rood marokijn. Manuscript op perkament met meerdere miniaturen en gekleurde en vergulde kapitalen).

‘Breviarum Manuscriptum, anno 1200. 4 beaux vol. in-fol. demi-rel. maroq. rouge. Manuscrit sur parchemin avec plusieurs miniatures et majuscules coloriées et rehaussées d’or’

Dit zijn wel degelijk de vier delen van het Brevier. Hoe zijn ze bij de gebroeders Welvaert terechtgekomen? Christophorus, de oudste van de twee, was tussen 1815 en 1820 vicaris in Geraardsbergen. Het lijkt aannemelijk dat de manuscripten tijdens die periode in zijn bezit zijn gekomen, misschien kreeg hij ze wel van voormalige monniken van de abdij, van wie enkele seculier priester waren geworden en die nog manuscripten bezaten. Na zijn dood in 1864 kwamen het Brevier en andere documenten in de bibliotheek van zijn broer Charles terecht, waar ze een bijzondere plaats innamen. In 1866 werden de vier delen samen met de rest van Charles’ bibliotheek geveild en toen ze in 1912 aan de abdij van Maredsous geschonken werden, vond het Brevier dus opnieuw onderdak in een benedictijner abdij.

Volgens de Gouden legende, een boek met heiligenlevens samengesteld door Jacobus de Voragine rond 1259–66, was Adrianus een Romeins officier aan het keizerlijke hof van Nicomedia, gelegen in het huidige Turkije. Het verhaal gaat als volgt: Adrianus, onder de indruk van de moed van een groep christenen die vervolgd en gemarteld werd, verklaarde zichzelf christen en werd samen met hen gevangengezet en onderworpen aan een gruwelijke marteling. Zijn jonge vrouw Natalia was bij zijn marteling aanwezig, troostte hem in zijn lijdensweg en nam na zijn dood een van zijn afgehakte handen mee. Ze vluchtte naar Argyropolis, nabij Constantinopel, om te ontsnappen aan een keizerlijke ambtenaar die met haar wilde trouwen. Onderweg verscheen Adrianus aan haar en ze keerde terug naar Nicomedia om samen met andere martelaren te sterven. Adrianus en Natalia werden samen vereerd. Historisch is geen enkel feit bewezen, maar dit verhaal kende door de Gouden legende een grote verspreiding in Europa.

De kerk had verscheidene altaren en een koor, en een kapel gewijd aan Onze-Lieve-Vrouw, waar de abten begraven werden. Het zilveren reliekschrijn met resten van de heilige Adriaan, vervaardigd in 1423 onder prelaat Willem van Ideghem (Guillaume de Vorde), stond opgesteld in het midden van het koor. Pelgrims kochten als herinnering een pelgrimsinsigne, een klein metalen plaatje met een afbeelding van Adriaan in reliëf. Ze geloofden dat het insigne beschermende eigenschappen had en pinden het vast aan hun kledij of op de muur in hun huis. Drie verschillende pelgrimsinsignes met de heilige Adriaan zijn bijvoorbeeld aangetroffen in Besloten Hofjes, de religieuze retabelkasten van de zusters augustinessen in Mechelen, vervaardigd omstreeks 1530. Ook bij archeologische opgravingen in Zeeland, Dordrecht, Rotterdam, Egmond aan Zee, Zwolle en Canterbury werden insignes met de heilige gevonden.

De heilige Adriaan werd aanbeden in Vlaanderen, Noord-Frankrijk en Duitsland, en is de patroonheilige van Lissabon. Hij is meestal afgebeeld met een zwaard in zijn handen, een leeuw aan of onder zijn voeten en met een aambeeld. In Geraardsbergen werd de heilige Adriaan specifiek vereerd tegen de pest en een plotselinge dood. Tijdens de vijftiende en zestiende eeuw was Geraardsbergen bekend als Adrianopolis, de stad van de heilige Adriaan. Pelgrims trokken ‘ad sanctum Adrianum in Flandria’ (Johannes Molanus, Indiculus sanctorum Belgii, 1573). Het hele jaar door, maar vooral in de zomer, was er een grote toestroom.

De geschiedenis van de Sint-Adriaansabdij is terug te vinden in diverse kronieken en teksten, die de nauwe banden vermelden tussen het graafschap Vlaanderen, het Bourgondische hof en de abdij. Zo was de Bourgondische hertog Filips de Goede zeer welwillend jegens Adriaan Kimpe, prelaat van de abdij van Geraardsbergen van 1440 tot 1455. Hij benoemde hem tot raadgever en de abdij kreeg een bijzondere bescherming. Het was onder diens opvolger, prelaat Nicaise de Frasne, en op een ogenblik dat de abdij een bijzondere bloei en uitstraling kende, dat in opdracht van of als geschenk aan de abdij het Brevier van Geraardsbergen werd vervaardigd. De Franse koning Lodewijk XI (1425–1489) en zijn vrouw Charlotte van Savoie bezochten de abdij meerdere malen en waren gul met financiële giften. Niet alleen doneerden ze enkele malen een groot bedrag, rond 1480–83 gaven ze bovendien de opdracht aan een Gents atelier om een Vita van de heilige Adriaan te vervaardigen, rijk verlucht door bijzonder getalenteerde miniaturisten, onder wie de Meester van het Oude Gebedenboek van Maximiliaan (Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. ser. nova 2619).

Behalve het Brevier van Geraardsbergen was het bekendste verluchte handschrift de grote twaalfde-eeuwse Bijbel van de Abdij van Geraardsbergen, die slechts fragmentarisch bewaard is, onder meer in Oslo en als losse folio’s in buitenlandse collecties. Uit de vijftiende eeuw zijn enkele mooi verluchte missalen en brevieren bekend, waarin Adriaan wordt afgebeeld, of de feestdagen van de heilige (4 maart, 27 mei en 26 augustus) in de kalender zijn opgenomen. Ook afkomstig uit de abdij zijn een getijdenboek uit ca. 1450, vandaag in het Fitzwilliam Museum van Cambridge. Een verlucht missaal, vervaardigd in opdracht van abt Jan de Broedere rond 1520, werd geveild bij Christie’s London op 13 juni 2002 en is vandaag in het bezit van antiquariaat Les Enluminures. De Universiteit van Gent bewaart een met pentekeningen versierde Opera van Hugo van Sint-Victor, en in de KBR bevindt zich een tweedelig vijftiende-eeuws brevier met vergulde initialen. De reeds vermelde mooi verluchte Legende van de heilige Adriaan toont de opdrachtgevers, de Franse koning Lodewijk XI en zijn echtgenote, biddend voor het altaar van de heilige Adriaan en omringd door prachtige randversieringen van bidsnoeren uit parelmoer en koraal. Amper een handvol titels van mooi verluchte handschriften is bekend, een fractie van wat de abdijbibliotheek ooit bezat.